FOTOBOEK van MARTIEN COPPENS

Mensen van Berg en Bosch.

Inmiddels weet ik , daar ik van Piet Raven, oud medewerker van Berg en Bosch het boek mensen van Berg en Bosch van fotograaf Martien Coppens te leen kreeg, dat dit boek speciaal gemaakt is voor de bewoners van Berg en Bosch. De foto's zijn te zien bij: Berg en Bosch in beeld.

Ik wil u de inleiding van de opvolger van prof.dr. Willem Bronkhrst, dr. J.J. Hirds niet onthouden. Deze is geschreven in 1950.

Dit boek is een gefotografeerd verhaal van Berg en Bosch en de mensen die daar leven en werken. Het is wat men zou kunnen noemen een beeldroman van een van Nederlands beste fotografen, Martien Coppens. Met een sterk gevoel voor expressie en voor hoofd en bijzaken heeft hij een harmonie van zwart - wit nuanceringen het leven van en op Berg en Bosch gevangen. De aandacht van Coppens is daarbij uiteraard uitgegaan naar die objecten, welke fotografisch interessant waren. Als kunstenaar met verantwoordelijkheidsgevoel heeft hij zich intens in zijn object ingeleefd en wel in de letterlijke zin van het woord. Van zeer nabij heeft hij langdurig en met aandacht het leven in Berg en Bosch zowel van de gezonden als de zieken gevolgd om zijn eigen verhaal te kunnen vertellen.

Het accent van dit verhaal is komen te liggen op de mens. Omgeving, gebouwen, apparatuur, installaties en techniek hebben voor hem slechts achtergrondwaarden gevormd, waartegen dit leven zich afspeelt. Dit is dus een bewuste beprking, die de kunstenaar in Coppens zich heeft opgelegd. Ons inziens terecht, want juist als ieder ander ziekenhuis heeft Berg en Bosch zijn keukens, wasserij, technische installaties, administratie, hoofd - en bijgebouwen en vele andere gelijksoortige bedrijfsaspecten .Voor de belangstellenden bevatten deze details veel interessants, doch het blijven details. Bovendien missen zij het eigen karakter in de zin van specifiek voor Berg en Bosch te zijn, want een keukeninstallatie bijvoorbeeld treft men overal waar mensen samenwonen en dus samen eten. Het leven van de mens in het ziekenhuis heeft echt iets aparts. Die mens boeit reeds in hoge mate en in oneindige reeks zijn emoties, die hij beleeft en welke zich in houding, gebaar en gelaatsexpressie weerspiegelen, vastgelegd. De emoties van de zieke mens, zowel van de acute als van de langdurige zieken, zijn echter nog anders, heviger,zowel in actieve als passieve zin. Het heeft veel tact van Coppens geëist deze emoties op een verantwoorde wijze in zijn beeld te vangen. Hij kreeg daarvoor toegang tot de intimiteit van de ziekenkamer en hij heeft er echt leed gezien. Zijn foto's zijn dan ook nergens brutaal, want zelfs de meest heftige beelden vormen een onderdeel van een verantwoorde reeks.

Voorlopig echter genoeg over de mensen en eerst iets over Berg en Bosch zelve. Berg en Bosch is als sanatorium gesticht in 1920. In de jaren van politieke onrust en economische ontwrichting welke op de eerste wereldoorlog volgden, ontwikkelde zich binnen de Katholieke Arbeidersgemeenschap een zeer belangrijk initiatief. Dit initiatief weerspiegelde de grote potentiële krachten welke in deze zichzelve bewust wordende werkers sluimerden. Talrijk waren de slachtoffers van de tuberculose onder deze arbeiders en hun gezinnen en practisch nihil de bestrijdingsmiddelen en behandelmogelijkheden. Daar moest en zou wat aan gedaan worden. Het typeerde de emancipatie, welke baan brak, dat de arbeiders het oog niet alleen gericht hadden op verbetering van hun sociale positie en hogere waardering van hun arbeid. Van meet af aan hebben zij hun taak en hun doel veel breder en verder gesteld. Ook op het terrein van de volksgezondheid wilden zij zelf doen en ook hier namen zij het initiatief in eigen handen. Dit initiatief is zeer vruchtbaar geweest en na een uiterst korte periode van voorbereiding kon Herwonnen Levenskracht, dochterinstelling van het toenmalige Katholieke Werklieden Verbond, thans Kartholieke Arbeiders Beweging genaamd, de poorten van haar eigen Sanatorium openen en tot opneming van de eerste  patiënten overgaan. Sedertdien is het Sanatorium Berg en Bosch gestaag gegroeid, in beddenaantal, in omvang, uitrusting, personeelsgetal en in betekenis.

Berg en Bosch is een begrip geworden, niet alleen in Nederland, maar ook ver daar buiten. Het was echter opgezet als noodsanatorium en opgetrokken in houten barakken, gelegen nabij Apeldoorn. Deze opzet moest op den duur belemmerend werken, want de voordelen van de mogelijkheid tot experiment, gelegen in de houtbouw, werden overschaduwd door de primitiviteit van de inrichting. Met enkele forse beslissingen werd daarom de bouw van een nieuw Sanatorium ingeleid, dat nu zou moeten liggen in het hart van Nederland en in de nabijheid van een medisch centrum. Bovendien zou het moeten verrijzen uit eigen middelen om baas te kunnen zijn in eigen huis. Uit duur geld bijeengebracht met stuivers en dubbeltjes, is het nieuwe Berg en Bosch er gekomen, onder de rook van het universitair centrum Utrecht.

De bouwstijl van het nieuwe Berg en Bosch is volkomen zonder prtenties en op de meest simpele wijze liggen de paviljoens en werkruimten in de bossen verspreid. Deze simpele bouwtrant is zo gewild. berg en Bosch, gebouwd door de arbeiders, moest voor de arbeiders zijn, oprecht en eenvoudig. Derhalve geen luxe in marmer en chroom, waarin zich onwennig zouden voelen, wel intiem en vol sfeer, deze sfeer is in hoge mate bereikt doot het samengaan van architectuur, welke in Berg en Bosch op een zeer harmonieuze wijze zijn samengevoegd.

De ontwerpers, Koldewey en Van Moorsel, hebben het Sanatorium doen verrijzen uit het oervaderlandse product van baksteen, hout en pannen. De muren zijn zelfs niet gevoegd en toch is het effect verbluffend. Door de architectonische eenvoud is het geheel ontdaan van elk modernistisch experiment of van het imposante, dat beklemt en bedrukt,wanneer men erin moet wonen. De bouw van Berg en Bosch doet milddatig aan: het gelijkt op een vriendelijk villadorp in een welverzorgd bospark, dat rust en vrede ademt.Alle patiëntenverblijven zijn hier zodanig geprojecteerd, dat iedere zieke vanuit zijn bed een zo breed mogelijke gezichtshoek heeft op het park, dat nooit meer dan een paar meter van hem verwijdert is. Hij woont midden in de natuur en leeft daardoor van nabij mee met de fauna en flora, met steeds weer varierende kleur en lichteffecten, met het lied van de vogels en het spel van de eekhoorn. De lucht is er soms tintelend koud, maar altijd puur. In zo'n omgeving is het behaaglijk te ontspannen naar lichaam en geest, waardoor de genezende krachten, die in de menselijke natuur schuilen, gemobiliseerd kunnen worden.

Naast deze Kunst, die Gods natuur zo rijkelijk schenkt, bezit Berg en Bosch vele kunstwerken, die door mensenhanden zijn vervaardigd. Prachtige gebrandschilderde ramen van Henri Jonas en A.C. Ninaber van Eyben sieren de kapel, hoofdgebouwen en bijgebouwen. Lode Sengers bracht wandschilderingen aan: kunstzinnige afbeeldingen van de barmhartigeSamaritaan, symbolische figuren en grappige tafereeltjes uit het sanatoriumleven van alle dag. Van Albert Termote is er St. Dominicus, uitgevoerd als een hoekbeeldin zandsteen die hoog aan de gevel van het klooster een wakend oog houdt op zijn volgelingen, die daar in en uitgaan, de zusters Dominicanessen. Mart Andriessen maakte een kunstwegstatie in laag-relief in de Kapel en in dezelfde uitvoering een zeer zinnebeeldige voorstelling van een bedroefd binnentredende zieke, ter linker zijde van de ingang van het hoofdgebouw. Rechts ontmoet hij, gesterkt en hersteld, zijn vrouw en kind weer, met op de achtergrond de zon, symbool van nieuwe kracht. In hoogreliëf van geglazuurd aardewerk is er een beeldengroep van Charles Vos, voorstellend Herwonnen Levenskracht. Verder van dezelfde kunstenaar op de Kinderafdeling een Madonnafiguur, die de kleuters onder haar mantel in beschermende hoede neemt. Met beelden van Piet Jungblut, die een fraaie Piëta en een spelende Genoveva in brons schiep en smeedwerk van Gerard Brom in de Kapel is deze opsomming nog geenszins compleet.

Natuurlijk wordt er naar gestreefd Berg en Bosch een efficiënt ziekenhuisbedrijf te laten zijn. Deze efficiëntie behoeft echter niet van glimmende steriele muren af te stralen, die in hun onpersoonlijkheid koud en kil aandoen. Doelmatigheid kan het best gepaard gaan met een verantwoorde toepassing van de kunst in haar verschillende uitingsvormen, waardoor het ziekenhuis een echt huis wordt.  Zelfs wanneer deze kunstuitingen, waaraan Berg en Bosch zo rijk is, niet altijd verstaan en gezien worden, oefenen zij toch hun effect uit. Zij geven een cachet waarvan de patiënten, de bezoekers en zij die er werken, de weldadige invloed ondergaan, een omgeving, die goed verzorgd is, roept gevoelens van rust en orde tevoorschijn. Het dagelijkse leven is vol van deze voorbeelden. In een kerk joelt men niet en in een huiskamer gooit men geen sigarenstompen op de grond.Op eenzelfde  wijze moeten stijl en sfeer van het ziekenhuis de patiënten noden tot adequate houding en gedrag. Dat verklaart de zorg waarmede Berg en Bosch zijn patiënten omgeeft. Deze patiënten komen van overal. de Friese boer ligt er naast de mijnwerker uit Limburg. De moeder van een groot gezin uit Twente naast een meisje van het atelier uit de grotestad. Zij zijn op elkaar aangewezen en zij helpen elkaar, want zij zijn één in hun ziekte, die soms lang duurt.

Zij vormen een gemeenschap waarin vriendschappen worden gesloten, die voor het leven duren. Zij delen als in een gezin elkaars zorgen en verdriet, maar zij hebben soms samen ook uitbundig plezier, want het leven gaat verder en vreugde is een levensuiting, die zich niet laat onderdrukken. Wek geeft hij de vrienden van Berg en Bosch, voor wie dit boek gemaakt werd, een kijkje in laboratoria en andere werkruimten. Ook zij, die daar werken, behoren tot de mensen van Berg en Bosch, tot deze gemeenschap van de zieken en gezonden. Zij doen hun werk met veel nauwkeurige oplettendheid, met cocentratie en vooral met veel liefde. Zij weten, dat van hun zorg en accuratesse zo bijzonder veel kan afhangen voor hen , die zich aan de behandeling hebben toevertrouwd, ook hier weer heeft Coppens iets van deze mensen verteld. Uiteraard is dit fragmentarisch, doch zijn foto'swaaraan alle pose vreemd is, geven wel een indruk van deze medische zorg.

Vanzelfsprekend vormt het medische element slechts een klein deel van hen, die verzorgen. Het zou echter te ver gevoerd hebben alle verzorgendetaken apart weer te geven. Coppens heeft hieruit een greep moeten doen en het is te verstaan, dat zijn keuze naar datgene, wat direct met Berg en Bosch als ziekenhuis verband hield, dat is de religieuse en leke verpleegster en haar beelden komen steeds terug. Is er een betere weergave van de taak van de verpleegsters dan in de srie foto's waar een patiënte geholpen wordt? Heel de houding, gebaar en gelaatsuitdrukking van de verpleegster verraden dat zij haar werk verstaat. Haar gedecideerdheid vormt een markant contrast met de passiviteit van de patiënt, die zich gelaten aan haar zorg overgeeft. het lijkt fors,maar het is de deskundig en liefdevol. Dat straalt van het gelaat van de patiënte, die zich na deze behandeling heerlijk verzorgd weet en in een serene rust kan wegmijmeren. In een Katholiek Sanatorium, want dit is Berg en Bosch, komt de Katholiciteit tot uiting door een verwevenheid van zielzorg met de gehele ziekeninrichting. Godsvrucht moet men niet demonstreren, want dan is zij niet echt.

De kapel staat echter niet voor niets in de hartlijn van het Sanatorium en een foto in ochtendnevelen toont ons de priester met Ons Heer, rondgaande van bed tot bed. Zo begint in Berg en Bosch de dag. Mannelijk is het gebed van de werkers, die na volbrachte dagtaak hun verdiende maal genoten hebben. Deze werkers zijn de patiënten van de nazorgkolonie,waar zij na hun klinische herstel gerevalideerd worden. Dit is de laatste fase van de medische behandeling, want deze behandeling is pas dan ten einde, wanneer ook de arbeidsgeschiktheid is teruggekeerd. Daarvoor moeten de spieren, die tijdens de ziekte zo lang ontspannen zijn geweest, weer geoefend worden: daarvoor moet ook de geest de last van de arbeid weer leren dragen. Prachtig speelgoed wordt er getimmerd, smaakvolle tapijten geweven en kunstig metaalwerk vervaardigd. En tenslotte is er feest, uitbundig feest op een eigen kermis. Men kan niet ieder dag werken, maar men kan ook niet iedere dag ziek zijn. eens per jaar worden daar, waar mogelijk, alle teugels gevierd. Dan zijn de bedden verlaten en de ligstoelen leeg. Dan leeft men zich uit in de schiettent, dan danst men bij een echt pierement. Anders zo nijvere technicie spelen nu voor pias bij het avontuurlijke rad en de pavilljoensknecht neemt de zorg over van de zuster en poetst als een vader het neusje van een kleine patiënt. Dan zijn wij allen één op de kermis, zonder zorgen ziekte, want hoe dan ook, het leven behoudt zijn glans.

Dr. J.J. Hirdes  (1950-1962)

 

 

FOTOBOEK   Mensen van Berg en Bosch speciaal uitgegeven voor de bewoners en verzorgers.

Fotograaf: Martien Coppens.